Fonte: Piemontèis ancheuj (avril 2013)

Da apopré na quindzen-a d’ani ij luv a son tornà an Piemont. Sla base d’arserche portà anans a son ëstàite individuà quàich zòne che a ospito d’insediament giumai fiss dë strop ëd luv: Val Pes, Val Casòt, àuta Val Stura e bassa Val Stura an provinsa ’d Coni, Grand Bòsch ëd Salbërtran, comprensòri dl’Orsiera, Bardonecia e Val Troncea/Val Germanasca (Val San Martin) an provinsa ’d Turin. Dzorpì a-i son d’àutre zòne ’d presensa për quàich temp o passagi.

J’ùltime segnalassion a rësguardo l’àuta Val dë Viù.

Ant ij temp passà ij luv a j’ero daspërtut assè frequent e a l’era staje na libertà total për la cassa, essend n’interesse general che sò nùmer a calèissa për colpa dla pericolosità për la popolassion e për le bestie domestie.

An prinsipi dël 1300, Margherita ’d Savòja, marcheisa ’d Lans, Siriè e Caseli, a l’avìa lassà libera la cassa al luv për j’abitant ëd le Vaj ëd Lans. Costa concession a l’era peui stàita confermà ’nt jë Statut dàit ai 13 ëd novèmber dël 1351 da Medeo VI ëd Savòja, ël Cont Verd, ch’a përmëttìa la cassa a qualsëssìa sòrt ëd sarvagin-a, arservand-se për chiel, o a sò pòst për ël castlan ëd Lans, mach la testa ’d minca singial e na part d’ògni ors massà.

Ël duca Carlo Emanuel I ëd Savòja a l’era fasse buté su, ant j’anviron ëd Turin, n’arserva ’d cassa, peui ciamà regio Parco. Con l’edit dij 22 dë dzèmber dël 1603 a j’ero stàit obligà a contribuì finansiariament a la costrussion ëd l’arserva bin 45 Comun-e. An cambi ’l Duca a l’avìa conceduje ’d podèj cassé, ant ij sò teritòri, serv, singiaj, luv, ors e d’àutre sòrt ëd bestie gavà ij fasan, ij cravieuj, le përnis e ij colomb.

An sla presensa dij luv ant le Vaj ëd Lans la testimoniansa principal a l’é furnìa da la Relazione ’d don Gioann Batìsta Teppati, parco ’d Mesnil, arpijà peui dal pare gesuita Daniello Bartoli (an Della vita e dell’Istituto di S. Ignazio, 1650) e da l’àutr pare gesuita Carlo Giacinto Ferrero (an Raccolta delle grazie, e miracoli operati da S. Ignazio di Lojola Fondatore della Compagnia di Gesù Nella Valle di Lanzo, e in altri Paesi, 1727), ant ij quaj a son contà ij miràcoj e le grassie otnùe për l’intercession ëd Sant Ignassi da Loyòla an séguit ai quaj a l’era prima stàita edificà na capela sël Mont Bastia, dzora ’d Lans, e apress col ch’a l’é adess un grandios santuari.

L’episòdi, che a l’inissi, a l’avìa fàit nasse la devossion vers Sant Ignassi, a l’era stàita la liberassion ëd la zòna, avnua ’nt ël 1626, da n’invasion ëd luv afamà che, calà da le montagne, a l’avìo fàit un carnagi dë strop ëd feje e d’òmini. J’abitant ëd Mesnil a j’ero butasse sota la tùa dël Sant al qual a l’avìo fàit vot ëd dé col nòm ai sò fieuj prim nà. Pòch temp apress ij luv a l’avìo bandonà ’l borgh e la bassa Val ëd Lans. Vnuit a conossensa dël fàit, j’abitant d’Ala e ’d Mondron a l’avìo avù por che ij luv a s’arversèisso sij sò teritòri e donca a j’ero dësgagiasse a arcomandesse ’dcò lor al Sant, fasend vot, coj d’Ala ’d tireje su na capela e coj ëd Mondron ëd selebrene la festa.

Ij dësboscament, la coltivassion ëd tute le tère disponìbij, la formassion ëd neuv insediament ëd gent, dovù al dësvlup demogràfich tra la fin dël ’700 e l’inissi dl ’800, a l’avìo provocà un cal progressiv ëd la sarvagin-a e lë scomparì adritura d’antreghe specie ’d bestie da le Vaj ëd Lans, anans ëd tut ëd j’ors. Da la bibliografìa a arzulta che ’l luv a l’era present ant ël 1790, mentre ch’a l’era dàit bele che scomparì da quàich temp ant ël 1867. A smija che ’nt le Vaj l’ùltim luv, a peul esse na bestia vagabonda, a sia stàit massà ’nt ël 1898 sij pendiss dël Mont Civrari, tra la Val dë Viù e cola ’d Susa. Cost esemplar a l’era stàit ambalsamà e portà a l’Institut Salesian ëd Lans e peui al Museo dë Stòria Natural ëd l’Institut Salesian Valsalice a Turin, andoa ch’a l’é ancora guernà ancheuj.

Për lòn ch’a rësguarda le zòne ’d pianura, ant j’anviron ëd Turin, le neuve an mérit ai luv a son l’istess bondose ’nt ël cors dij sécoj.

Ant ël 1686 ël pais ëd Candieul a l’era stàit invadù da ’d luv feros ch’a l’avìo massà e divorà 5 òmo e 2 dòne, coma ch’a arzulta da jë strument ëd mòrt ëd col ann; për la vrità un-a dle dòne a l’era stàita mangià mach an part e ij tòch restà a l’avìo podù esse sotrà.

Ant ël midem 1686 as registra n’àutr cas ëd mòrt për colpa dij luv a Sangan. Ant ël registr parochial dij mòrt as peul lese: «Anna Maria figlia di Giacomo e Margarita giugali [coniugi] Marona delle Prese di Piossasco e stata ocisa dal lupo nella montagna [nel territorio di Sangano] li 14 8bre 1686 et il di seguente e stata sepolta alla Chiesa vecchia del presente luogo intervenendo io sott. alla funzione della sepoltura Artuchio».

Ai 7 d’agost dël 1687 a Rivàuta a l’era stàita massà e an part divorà da un luv na fijëtta ’d 12 ani.

A Civass, ant la cesa dla Confrerìa dij Sant Gioann Batìsta e Marta, a l’é guernà ’l quàder comissionà ’nt ël 1689 al pitor Antònio Barbero intitolà I Santi Protettori di Chivasso: tra ’d lor a l’é rapresentà ’dcò San Giòrs, al qual la popolassion a l’era afidasse përchè a fèissa da antërcessor contra na terìbil invasion ëd luv.

Ai 20 ëd gené dël 1700 a l’era rivaje a Orbassan un dëstacament ëd 14 soldà dël regiment Schoulembourg për dé la cassa a un luv ch’a l’era peui stàit massà ’nt un camp da le bande dla cassin-a Porcellana, an region Donaje, che ancora ancheuj a ven ciamà camp dël luv.

Ant ël 1717 un luv anrabià a virolava ’nt j’anviron ëd l’eiral dël castel ëd Brandiss. la gent a podìa pì nen seurte da ca se nen a grup e armà ’d baston. Contut ëd coste precaussion, dai document ëd l’archivi dla paròchia a arzulta che col luv a l’avìa massà 4 òmini.

A Seto Turinèis ij luv a l’avìo sbranà un fiolin ëd 14 ani, marghé dla cassin-a Pista.

Ant un document ëd la Comun-a ’d Pin Turinèis, ch’a armonta al 1732, as parla dl’avèj comprà la carcassa ’d na vaca veja e ch’a fasìa pì nen (giora) për «attossicarsi» con ël but ëd tiré ij luv e antossieje. la Comunità a l’avìa pagà la vaca 14 lire, mentre che për ël tòssi a j’ero spendusse 6 lire e 10 sòld.

Un manifest dij 10 ëd gené dël 1733 ëd la Comun-a ’d San Morissi Canavèis a anvitava ij padron ëd vache «turge» (ch’a fasìo pì nen) a consëgneje për dovreje contra ij luv. (N.d.r. As ved che antlora as costumava nen fé ij salam ëd turgia e la por dij luv a l’era pì fòrta!)

Fin-a al 1794 la Comun-a ’d Turin a l’avìa dovù consëgné minca ann a l’Aministrassion ëd le Casse reaj des vache «giore» da squarté e ridùe an bocon antossià për liberé le bandìe dai luv e da j’àutre bestie ferose ch’a dasìo dann a la real sarvagin-a.

Ant l’otóber dël 1816 na Notificanza della Regia Intendenza della Città e Provincia di Torino a avertìa che ’nt l’ùltima desen-a dë stèmber an tre pais ëd la provinsa dëdlà dë Stura, nen lògn da Turin, tre bërgeròt a j’ero stàit vitime dla ferosità dij luv ëd montagna, visadì ch’a provnìo da la Svissera. A chi ch’a l’avèissa ciapà un luv a spetava ’l sòlit premi dla Provinsa, n’àutr ëd 200 franch da l’Erari real e un ters ëd 150 lire neuve ’d Piemont dal precetor dël mandament.

Ël di dòp, ai 2 d’otóber 1816, essend ij luv comparì ’nt j’anviron ëd la Badìa dë Stura e dantorn a Turin, ëdcò la Sità a butava fòra na crija con la qual a së stansiavo 250 lire neuve për la consëgna d’un luv mas-cc e ’d 300 për na fumela.

Ai 27 d’avril dël 1817, an region Prabaran, press ëd rivàuta, un luv a l’avìa atacà doe bërgeròte ’d 12 e 7 ani massand la pì pcita.

Ai 6 ëd giugn dël 1817 l’Ufissi dla regia Intendensa a butava fòra na neuva crija: Manifesto per aumento di premio all’uccisione di lupi feroci dit della Svizzera ch’a j’ero torna comparì an provinsa; j’arcompense a j’ero aussà a 500 lire neuve për l’avèj massà na fumela, 400 për un mas-cc e 200 për un lupicino.

Quàich di anans un manifest dël midem ton ëd l’intendent ëd vërsèj e Provinsa a descrivìa parèj la situassion: «S’approssima la stagione in cui una razza di lupi … percorre le campagne e, quasi non curando qualunque altro cibo, cerca di pascersi di sola carne umana».

Ant la zòna dël Mapan ij luv «svizzeri» a j’ero rivà ’nt ël 1818. La comunità ’d Caseli a l’avìa destinà un casòt an contrà Gorëtta, peui dit «ël ciabòt dël luv», ant ël qual as prontavo ij bocon ëd carn ëd can anvelenà con arsenich e nos vòmica da dé ai luv.

Ai 5 ëd gené dël 1832 ant ij bòsch dë Stupinis, comprèis ant ël teritòri ’d Vineuv, a l’era stàit massà un luv da part ëd doi dipendent al servissi dle regie Casse dë Stupinis.

An Piemont l’ùltim luv, anans ëd la neuva arcomparission, a arzulta esse stàit massà ’nt ël 1921 ant j’anviron dël Mondvì.

Santacros ëd Civass