Nel mio articolo dedicato alla Società contro il coltello, la cui prima parte è stata pubblicata ieri, ho parlato del marchese Salvatore Pes di Villamarina come presidente del Comitato promotore di questa Società. Riporto questo articolo di Danilo Tacchino che, oltre ad una più vasta biografia del personaggio, descrive anche le vicende dei due busti che gli furono dedicati a Torino (m.j.)

Fonte: Piemontèis ancheuj

I son ëstàit un diplomàtich avosà, quand che ’nt ël 1852 a l’avìo mandame a Paris për arzòlve ’d question crìtiche, nassùe fra nòstr govern e col fransèis. Ant ël 1856 i j’era stàit nominà senator e ’nt ël mèis ëd mars dël 1860 i j’era andàit a Napoli për convince Fransèsch ëd Borbon a stipulé n’acòrdi polìtich con Rè Tòjo Emanuel scond. I son gavamla da bin e parèj, ant col midem ann, i l’avìa avù la nòmina a Cavajer ëd l’Ordin ëd l’Anonsià. Ant ël 1862 i j’era stàit nominà a la caria ’d Prefet ëd Milan e, tra ’l 1869 e ’l 1877, l’ann ëd mia mòrt, cola ’d Consijé comunal a Turin.

I l’avìa marià la fija dël senator Roberto Taparelli d’Azeglio e apress Catlin-a Boyl ëd Putifigari, a l’avìo dame doi fieuj.

A l’avìo fame senator ant ël 1856, ma i son sèmper andàit an gir pì coma diplomàtich e i j’era ansema a Cavour a l’ancontr con Napoleon III a Plombieres.

J’ùltim ani ’d mia vita i l’avìa passaje, dzorpì che coma consijé comunal, ëdcò coma consijé dl’aministrassion ëd l’ospidal ëd carità; i j’era ’dcò stàit pressident dël consèj dij veteran dël 1848/49; pressident dël Cìrcol Turinèis për la Lega Italian-a d’Insegnament. I j’ero stàit iscrit a motobin d’Associassion ëd Mutuo Socors e i son sèmper ëstàit un model ëd pontualità, fërvor e pì che atenta precision. I j’era largh ëd confòrt a d’agiut ant ij confront dij survivù dle prime bataje, an minca un dij quaj a më smija ’d vëdde n’arald dij trionf ëd l’Italia. E për costi òmo mi i son angagiame fin-a a l’ùltim dij mè respir.

Mè monument a l’ha avù na stòria con d’aveniment bej e brut e vàire aventure. A na j’ero stàit fàit doi. Ël prim a l’avìo comissionajlo a Alessandro Casetti, che a l’avìa prontalo fra ij mèis ëd fërvé e luj dël 1881. A l’era un bust ëd marmo postà su un basament ëd granit ëd Malanagg. L’euvra a l’era stàita inaugurà na dumìnica, ai 10 ëd luj dël 1881, e sistemà ’nt ël giardin davzin a contrà san Màssim, su consèj dël diretor dij giardin ëd la Comun-a ’d Turin, Ernesto ’d Sambuy.

Prima a l’era pensasse ’d butelo ’nt ël boschèt riond an mes al parch Cavour, sla piassa con ël midem nòm, përchè mi i j’era stàit ant na ca dj’anviron, për esse precis an contrà dij Mila al 22, fin-a a mia mòrt, ma peui a l’avìo daje da ment al consèj ëd Sambuy, da già che chiel a l’era riessù a convince la giunta comunal përchè col giardin a l’avìa falo fé chiel espress për ospité ’n monument. Le tribulassion a j’ero anandiasse ’nt ël 1882, con na serie ’d ranfrign fàit dai bociass, dovrand ëd pere ch’a l’avìo ’dcò s-ciapà la ponta dël barbis drit al bust. Ant ël magg dël 1883 a vnisìa segnalà la rotura dla nariss drita, con la dëspresia maunëtta dë scrite e dissègn.

Ai 20 ëd giugn a l’era stàit ël midem Casetti a pijesse l’angagg dij restàur e ’nt ël mèis ëd luj lë scultor a ’ntervenìa arfasend dël tut la testa, aussand ëdcò d’un méter tut ël monument con un neuv blòch ëd granit ëd Malanagg. Ël monument a vnisìa torna butà ’nt ij giardin Cavour, ma belavans le dëspresie a chitavo nen.

Ant ël mèis ëd luj dël 1885 ël bust a vnisìa rancà via, campà për tèra e mutilà.

A së riessìa nen a capì përchè as la pijèisso tant con mia figura. A l’era ’n cas o a j’ero d’at ëd vendëtta butà an esse contra mia euvra ’d diplomàtich a vantagi dl’unità nassional an favor dij Savòja? Col ch’a l’era ’l ver motiv a sarà mai staje la possibilità ’d savèjlo.

A vnisìa pijà la decision d’artiré ’l bust dësgrassià e ’nt ël 1887, con l’agiut econòmich ëd mè fieul Emanuel, a vnisìa dàit l’incàrich ëd fene n’àutr a lë scultor Odoardo Tabacchi, ël qual, con ël contribù dël fondeur milanèis Emilio Sperati, a fasìa fonde ’l neuv mes bust an bronz, arcuperand e modificand quàich element dël pedestal original ëd prima, dël Casetti. Ant ël gené dël 1886 la neuva euvra a vnisìa postà ’nt la màndola Balbo, andoa ch’a l’é ancora adess.

Mi i son rapresentà con l’àuta divisa militar, i j’era rivà a esse colonel ëd cavalerìa, con le bondose onorificense ch’am archinco la giaca, an mes a le quaj a fà spatuss la pì importanta ch’i l’avìa arseivù: ël colar ëd la SS. Anonsià. Na fassa diagonal, pogià sla spala drita, am cala giù an fòra dël bust, për giontelo al basament.

Danilo Tacchino