Fonte: Piemontèis ancheuj

L’uliva a fà nen part dël paisagi vegetal piemontèis dël di d’ancheuj përchè a preferiss ëd clima meno frèid ant l’invern – a l’é na pianta ch’a l’ha por dël gel – e për sòn a ven, coma ch’as sà bin, coltivà an manera bondosa ’nt le zòne vsin-e al mar Mediterani; ambelelì a na esist ëdcò na sòrt servaja ciamà l’uliva servaja (Olea europaea var. Oleaster) na frisa spinosa, presenta ’nt ij leu pì càud e sùit nen lontan da le rivere, sla qual na vira a s’entavo le vàire specie coltivà e domestie, dovrà peui da l’òm për fene seurte l’euli o guernene ij frut – j’olive – da mangé an diverse forme.

Da le notissie stòriche noi tutun i savoma che l’Italia e ’dcò ’l Piemont a l’han conossù, ant l’Età ’d Mes, un perìod climàtich motobin pì favorévol ëd col ch’i vivoma adess a la mira che Chér a l’era n’important mërcà dl’euli e donca a l’é bel fé pensé che l’uliva a fussa na pianta coltivà nen mach sle colin-e dj’anviron, ma ’dcò su cole dël vsin Monfrà.

Ëd marche ’d costa realtà e presensa i na trovoma an diversi nòm ëd leu: la region Oliva ’nt la Comun-a ’d San Mò; San Marsan Olivé fra Canej e Nissa dla paja; Oliva, na frassion ëd Garbagna sij pendiss dl’Apenin ligur-piemontèis; ël Mont Oliveto, na località ’nt j’anviron ëd Tor Pèles. As arciamo al nòm ëd l’uliva le Comun-e ’d Costiòle ’d Salusse e Costiòle d’Ast ch’a son na derivassion da «Costa Olearia». Da le bande ’d Piossasch, ant un dij castej, a l’é guernà ’dcò (për boneur) na veja pista o frantor e ’nt j’anviron a survivo ancora chèiche esemplar d’uliva.

Mersì al riscaudament general dël clima ch’as rëscontra ’nt j’ùltim ani, l’uliva a l’é an camin ch’a torna a esse presenta, ëdcò con ëd gròss esemplar arpiantà, coma na pianta d’ornament, ant ij nòstri giardin ant ij pòst andoa che l’esposission al sola l’é pì bon-a. Gavà coste particolarità a venta dì che ai pé dël Mont Bracco a Revel – an Val Pò – a-i é na vera ulivera coma l’istess as peul disse ’d vàire località monfrin-e, tramentre che ’d piante d’uliva coltivà da tant temp as ’ncontro ’dcò sla colin-a ’d Turin. Semper ël clima con d’invern pì còti a va a favor ëd la coltivassion ëd l’uliva e donca ’dcò an Val ëd Susa (a Almèis) a son piantasne d’esemplar e l’ani passà a l’é prodovusse ’l prim euli «montagnin». La midema còsa a capita an d’àutre località, belavans con ëd produssion, për adess, nen tròp bondose.

L’uliva a l’é n’erbo che soens a dventa assè vej ëd diverse senten-e d’ani, a chërs bin pian e a peul rivé a ’d dimension ëd tut rispet coma ch’as peul vëdde an diversi pòst ëd la Puglia e dla Calabria; al contrari a ven nen tròp gròss an Liguria, ambelessì ’dcò për colpa dla nen ecessional druensa dël teren, coltivà coma ch’a l’é ’nt le fasse arlongh ai pendiss dl’Apenin, sle trasse tenùe su dai mur a sèch; an diverse part ëd costa region a l’è stàita abandonà la coltivassion ëd l’uliva e j’ulivere a son an camin ch’as ampinisso ’d busson e d’erbo semper verd ch’a ven-o su daspërlor. Vers la metà dël Neuvsent l’uliva a l’era bin present ambelessì, coltivà chèich vira fin-a pì an su che 700 méter coma ’nt j’anviron ëd Triora, ant la tèra ’d drinta ’d Sanremo.

Ël bion dij vej esemplar a l’é soens nen regolar, con na session a còste, e a presenta le marche dle tante povure e polissìe dle part camolà da j’atach dij bolè. La scòrsa a l’è pitòst sutila, separà an tante scaje pcite e ’d color maròn ciàir.

Ij branchèt a son rèid e a pòrto ’d cobie ’d feuje ovaj e bëslonghe, d’un color verd argentà, pì sël bianch da la part da sota, a son semper vërde e gorëgne ’ndasend a formé, tute ’nsema, na còma nen tròp ës-ciassa. Le fior, cite e bianche, a son cujùe an cite pan-e fiorìe da avril a giugn; j’olive, prima vërde e peui nèire quand ch’a son mure, as cheujo fra la fin e l’inissi dl’invern butand ëd rèj a maja fin-a pendùe sota le piante mentre che na vira as cuìjo quand ch’a cascavo për tèra, ma an costa manera l’euli ch’a na vnisìa fòra a l’era ’d na qualità inferior. Ëdcò an Piemont na vira j’olive a vnisìo guernà an conserva apress che l’ameror as gavava butandje a meuj ant l’eva salà.

Fra j’usagi dl’uliva a l’é bin conossù col litùrgich con la benedission dij branch fojà a la Dumìnica dita dle Palme, da noi an Piemont a l’é dventà pròpi la Dumìnica dla Ramuliva; an chic pòst andoa ch’a së riessìa nen a avèj l’uliva as dovravo d’àutre piante semper vërde coma ’l Làur ëspinos o ’l Martel (bòsso).

Gian Paolo Mondino