Fonte: Piemontèis ancheuj

Fin-a a la metà dël sécol passà, anans ëd la gròssa scapada dle gent da la montagna, la nosera a l’era bondosa, spatarà da sì e da là a grup, ant ij pra sij fond ëd le combe dj’alp e sij pendiss ëd j’anviron andoa che ij teren a j’ero pì bon. Con l’abandon ëd le frassion pì isolà tanti erbo a son stàit tajà për dovrene la boscamenta ’d valor e mach da pòchi ani a sta part e l’é torna anandiasse a piantene pròpi con cost but; ancheuj sòn a càpita pì soens ant la pian-a e an colin-a, an coj teren agrìcoj meno dru e ’ndoa che l’arbra a chërserìa nen assè bin, ma tutun pòst con na certa druensa, bastansa frèsch e sensa ’d mojiss.

Da già che la nosera a l’é n’erbo ch’a l’ha bin gòj ëd la lus a venta piantelo a file, con na distansa bondosa fra un-a e l’àutra (ëd sòlit 6 x 6 méter) tutun, se as peul, con na covertura dla part bassa dovrand ëd busson che, fasend ombra a la part da sota dij bion (la ninsolera a peul esse sernùa vist ch’a l’é na specie ch’a dventa nen tròp àuta) ëd fasson ch’a lassa nen buté ’d branch lateraj che, se lassà chërse, a dovrìo esse poà për temp an manera da avèj peui un tronch con ’d grop bastansa cit. Ëdcò ’l piantament a peul presenté chèich difficoltà përchè la nosera a produv na rèis assè longa (un tuel) e përfonda e donca na vira as preferìa sëmné le nos sùbit sël pòst.

La nosera a l’é n’erbo con ëd dimension bastansa gròsse, a riva a l’autëssa ’d 15-30 méter, con un bion robust e drit, ij branch a son duvert a formé na còma larga e ariondà. Ëdcò la vita a l’é bastansa longa da già ch’a peul superé ’l sécol ëd vita. La scòrsa a l’é grisa, da giovo seulia e peui pì grotolùa con ëd chërpure ’nt ël sens dël longh ant le piante pì veje.

Le feuje a son gropà a bocc ëd 2 o 3 (chèich vira fin-a a 5) esemplar con forma oval, dzorpì ’d cola an ponta dël branchèt; a son vërde lucide sla part dë dzora e na frisa pì spalie da sota con n’odor bastansa aromàtich ch’as sent se a ven-o strafognà. Le feuje a sponto nen sùbit ant la Prima e a lo fan apress ëd la fioridura ch’as fà vëdde con ëd gate bëslonghe e tërgnacùe ch’a pendo dai branch dëspojà, coste a son ëd fior mascolin-e ch’a son compagnà da cole feminin-e, pì cite, sensa làver, con doi pìcoj gombù, bianch e bastansa evident.

Bele ch’a fiorissa pì tard rispet a j’àutre piante a capita dle vire che la nosera a fasa nen ëd nos përchè a patiss le geilade tardisse ch’a peulo ancapité bele a la fin d’avril o an prinsipi ’d magg. Sòn a dà ’d limitassion a soa coltivassion – normalment fin-a a 800-1.000 méter d’autëssa – bele se chèich esemplar pì resistent a peussa vive, andoa che l’esposission a l’é pì favorèivol, fin-a a 1.400-1.500 méter.

Ël frut, ch’a sarìa la nos, a l’ha na forma oval e a l’é già bin dësvlupà vers la fin ëd giugn, a l’é formà da na pleuja carnosa vërda ch’as ciama ròla; andrinta as forma la nos con la part lëgnosa (greuja) dividùa an doe part e che, a la fin vers stèmber-ótober, a casca con la ròla ch’a ven nèira, a sëcca e as duverta. La greuja a stërma ’ndrinta ’l garij (ciamà ’dcò galucio), ch’a l’é na smens comestìbil e che, për la soa forma, a ven paragonà a ’n dobi servel; ël garij a l’é sgnor d’euli (25% e ’dcò ’d pì) che na vira a vnisìa tirà fòra con la torciadura për dovrelo an cusin-a e, ancora pì andaré ’nt ël temp, coma anluminassion. Le nos a ven-o mangià coma fruta sëcca (a l’é bin famos ël dit : «pan e nos, mangé da spos») o coma component ij doss. Dzortut an Liguria, ma ’dcò ’nt le zòne confinante dël Piemont ij frut ëd la nosera a son l’ingredient pì ’mportant ëd la sàussa ’d nos dovrà për condì la pasta.

Se as veul fesse ’l licor ëd nos, ch’a l’é americant piasos, a venta cheuje ij frut frèsch vers San Gioann (24 giugn) e peui buteje an anfusion ant l’àlcol për na quaranten-a ’d di ansema ai ciò ’d garòfo, rangiand dòp ël tut con un siròp ëd sùcher.

Con arferiment a le vàire sòrt ëd nosere as vardava semper a la forma dël frut o dla greuja e parèj i l’oma le «nos ëstreitere », con ël garij gram da tiré fòra, e cole «cassarin-e» che nopà a l’han la greuja bel fé da cassé.

La nosera a l’é na specie ch’a chërs daspërchila ’nt l’Asia Minor e an Grecia mentre che an Italia a l’é conossùa mach coma sòrt coltivà, bele se, dòp ch’a ven-a abandonà da l’archeujta, a peussa seguité a nasse da sola con ij frut trasportà an gir da aghì e schërieul.

Ël bòsch ëd la nosera a l’é considerà ’l pì bon, fra tuti coj ëd j’erbo nostran, për costrùe ’d mòbij o për l’ebanisterìa; na vira a l’era ’dcò dovrà coma bòsch massiss o për rivestiment. Ëd color brun ëscur a l’ha na bela ven-adura, ëd le vire squasi nèira, e as lassa bin travajé e l’istess a fesse lustré, ma darmagi ch’a sia bin apressià da le càmole; le rèis a son bin pressiose për la soa moaradura.

La ròla, ch’a conten na sostansa maròn con ël midem nòm, a vnisìa dovrà për tenze tramentre che le feuje as dovravo për lavé le stòfe ’d color nèir o ’dcò për tenze cole pì ciàire; ant ël Bielèis la ròla a vnisìa dovrà chèich vira ’dcò për tenze ij cavèj.

Le feuje ’d nosera a son considerà coma depurative e ch’a strenzo për ël sò grand contnù an tanin. A-i son motobin ëd manere ’d dì ant le parlade locaj - fra coste as peul arcordesse cola ’d Sordèivo: «Sota la nos a-i va via la vos» - ch’a rësguardo la chërdensa – motobin veja – ch’a considerava maleurosa l’ombra dle nosere. Ël nòm nos (dal latin nux, nucis) a l’é col pì spantià, con ëd variant parèj ëd «nòs e nòscc» dal Bielèis a l’Òssola e «nunze» ai confin con la Liguria.

Ël nòm «nuzera» a l’era dovrà a Turin dai minusié con l’influensa dij nòm ch’a rivo da l’area provensal-alpin-a coma «nuzer e nuziär».

An conclusion, coma curiosità, as peul giontesse che ’l nòm dël géner an latin «Juglans» a l’é n’invension dij botànich e a pija orìgin dal nòm dij latin «Jovis glans» ch’a vorerìa dì «agian ëd Giòve», al qual as gionta ’l nòm ëd la specie

«regia» ch’a veul anlustré ’l valor dël frut (N.d.R.- Ij Grech a la ciamavo «Karya basilica» ch’a vorìa dì «Nos dël rè» përchè a pensavo ch’a l’avèissa portalo ’l rè dij Persian).

Gian Paolo Mondino