Fonte: Piemontèis ancheuj

La malaria a l’è ancora ancheuj un-a dle prime càuse ’d mòrt ant ël mond.

An Piemont a l’é stàit për sécoj un dij motiv për ëd fòrte contèise fra le popolassion ëd la pian-a e ij coltivator dël ris përchè le risere a fusso ridote ’d dimension e estension o almeno butà ’l pì lontan possìbil dai pais da già che as pensava che le frev ëd la malaria a fusso colpa dl’ «aria grama» ch’a nassìa da le fiàire sfiarìe da j’erbe ch’a marsavo ’nt le zòne rantanose.

A sarà mach ant ël 1898 che ’l médich italian Gioann Batìsta Grassi a dëscurvirà che la malaria a l’era nopà portà da la pontura dla fumela dla zanzara «anofele », daspërchila portatris dij vàire «Plasmodium» agent ëd la maladìa.

A la fin ëd l’Eutsent an Italia la malaria a l’era ancora assè spantià e a costituìa un-a dle càuse prinsipaj ëd maladìa e ’d mòrt: squasi 15.000 dëspartìe e pì che 2 milion ëd neuv cas minca ann spatarà su na popolassion d’apopré 30 milion d’ànime. A l’era donca na vera piaga che nen mach a portava a ’d conseguense tràgiche sla salute dj’italian, ma a l’avìa d’efet maleuros e negativ sl’economìa e ’nt la società dël temp. Për colpa dla malaria pì che 2 milion d’etar ëd tèra, ch’a podìo esse coltivàbij, a vnisìo mantnù a zerb. An vàire pòst d’Italia lë spantiesse dle stra e dle ferovìe, e donca dël dësvlup comersial e industrial, a j’ero motobin antrapà da la presensa ’d larghe region rantanose e pien-e ’d malaria, ch’a restavo bele pì nen abità. Le region pì colpìe, Basilicata, Calabria, Sardegna, Sicilia, na part dël Lazio, Vénet e Toscan-a, a j’ero cole che, ëdcò për cost motiv, a dasìo ’l pì grand contribù a l’emigrassion a lë strangé.

Ël problema a l’era bin present ant l’atension dij Govern ëd col temp e vàire a j’ero stàit ij proget proponù për serché ’d trové na solussion. Ai 30 ëd Novèmber dël 1900 j’onorévoj Celli, Wollemborg, Guicciardini, Fortunato e Franchetti, a l’avìo presentà a la Camera ’n dissègn ëd lege ch’a favorièissa la vèndita dël Chinin dovrand n’esercissi statal. La Camera e ’l Senat a l’avìo aprovalo già ai 23 ëd col mèis dë Dzèmber mentre che ai 3 ëd Mars dël 1901 a sarìa surtì ’l relativ regolament.

Ai 2 ëd Novèmber dël 1901 a surtìa na sconda lege contra la malaria e ch’as ocupava dla profìlassi e dle bonifiche.

A l’era parèj ëvnusse a costituì n’ansema ’d lege orgànich voltà a risòlve ’l problema dla malaria travajand su tre front divers, ma gropà fra ’d lor: 1) Distribussion ëd l’ansidit «Chinin dë Stat» a ’n pressi pì che bass dovrand la rej capilar dij tabachin, nopà che për mojen ëd le farmacìe che già a vendìo ij saj ëd china ’d produssion industrial privà, ma a pressi bin pì àut; distribussion a gràtis an certi cas; òbligh për ij dator ëd travaj ëd fornì a gràtis ël Chinin a tuti coj ch’a travajavo për lor an pòst malàrich; 2) Òbligh d’installassion ëd difèise ’nt ij pòst ëd travaj e ’nt le ca postà an zòne malsan-e; 3) Assion ëd regolassion ëd j’eve e arsaniment ëd le zòne rantanose.

Scond la lege dël 1900, ël Ministeri dle Finanse a l’era autorisà a compré la materia prima diretament dai produtor o fé produve diretament ël Chinin, bele angagiandse con ëd contrat privà con un-a o pì dite. Përparèj ’nt la Prima dël 1901 a l’era stàita bandìa a l’incant la fornitura dël Chinin, che tutun, për divers motiv, a l’era peui stàita anulà.

Për nen ch’a-i fusso d’àutri ritard la Comission ëd Vigilansa dël Chinin dë Stat a l’avìa proponù ’d dé la produssion a la Farmacìa Central Militar ch’a l’avìa sede a Turin an Cors Siccardi 11. La propòsta a vnisìa acetà con l’acòrdi preliminar fra ’l Ministeri dle Finanse e col ëd la Guèra. An prinsipi dël 1902 la Farmacìa Militar a l’avìa catà 7.000 chilo ’d Chinin-a e a l’avìa assegnà la privativa a la dita Boehringer e a Magg a l’era ancaminasse la produssion ë taulëtte ’d Chinin.

A j’ero stàit così lest e eficient che al prim ëd Luj 1902 as podìa anandié la vèndita al pùblich dël Chinin dë Stat, prima an 23 provinse, andoa a l’era pì difusa la malaria, e dal 1903 an tute j’àutre. Ël pressi ch’as ciamava a l’era ’d 10 centésim al grama për ël pùblich e 6 centésim për j’ospidaj, j’euvre pie e le Comun-e. Lòn a l’avìa përmëttù na granda difusion dël Chinin ëdcò an mes a le categorìe pì pòvre dla popolassion.

La Farmacìa Militar a l’avìa savù afronté cola produssion con na gròssa preparassion técnica, ma as capìa che, për colpa dël pòch ëspassi a disposission, a l’avrìa nen podù arziste për tant temp a col tant travaj. Ant na cort dacant a la farmacìa, ant ël Mars dël 1903, a vnisìa costruì un laboratori a pòsta con ëd màchine moderne për la produssion e la confession dël Chinin e a dirigg-lo a l’era stàit nominà Carlo Martinotti, un chìmich farmacista dël Còrp Sanitari Militar già bastansa avosà.

As fabricavo minca ann apopré 25.000 kg ëd preparà contra la malaria e ’l sò livel ëd qualità a l’era arconossù daspërtut, a la mira che quasi 10.000 kg a j’ero destinà a l’esportassion an Euròpa, Asia e an Mérica. Pì che bon-a a l’era ’dcò la gestion econòmica e aministrativa tant che, a parte dal 1904, ël bilans a sarìa semper stàit an ativ, bele che la pì part ëd la produssion a fussa vendùa a pressi calmierà.

Antant a j’era s-ciopaje ’dcò la Prima Guèra Mondial e lòn a l’avìa ’mpedì lë slarghesse dl’industria. Un neuv stabiliment, ch’a l’era an camin ch’as tirava su, a l’era stàit convertì ant la produssion ëd material për medicassion e ’l laboratòri dël Chinin a l’era dovù resté a lë strèit ant ij sò vej locaj.

Ël dotor Martinotti, dòp d’avèj progetà na moderna fàbrica dël Chinin, ant ël 1916 a l’era riussì a convince la Comun-a ’d Turin, ch’a l’avìa coma Sìndich ël cont Teofilo Rossi, a cede a tìtol gratùit n’area d’apopré 14.000 méter quàder për edifiché un neuv stabiliment an region Ostass, tra contrà Montevideo, Contrà Giordano Bruno, Contrà Taggia, ant j’anviron d’andoa ch’a vëdrà la lus, ant ël 1926, lë stadi dël Fotbal Club Turin, an Contrà Filadelfia.

Lë stabiliment a vnisìa inaugurà ’nt ël 1923, a l’era na strutura che, ùnica an Euròpa, a podìa gestì tut ël cicl ëd le lavorassion.

Cost fàit, gropà a la compra ’nt ël 1922 ëd na piantagion a Tijbitoe, ant l’ìsola ’d Giava, a l’avìa përmëttuje dë sfrisé ’l monopòli olandèis dij derivà dla chin-a e ’d realisé d’important vagn mentre che ’l but inissial a l’era stàit col ëd risòlve na greva emergensa sanitaria nassional butand an preventiv mach dë spèise. L’industria dël Chinin a l’é ’ndàita pian pianin a finì con lë slontanesse dla mnassa dla malaria da le nòstre contrà e peui ’l colp definitiv a l’ha peui dajlo l’ariv ëd col velen (arvelasse tal ëdcò për l’òm) che tut a prima a smija na mana dël cel, visadì ’l DDT.

Ancheuj ant l’edifissi dla fàbrica dël Chinin dë Stat a Turin ai é na session dij Cìvich, i speroma che an guern-o ’dcò la le zanzare e da la malaria dzorpì d’ampinine ’d multe.

Santacros ëd Civass