Fonte: “Piemontèis ancheuj”

Ant le sale dl’Archivi Stòrich ëd la Sità ’d Turin a l’é stàita prontà, ant l’àmbit ëd le manifestassion për ij 150 ani da l’Unità d’Italia, na mostra për dabon foravìa [2011]. Ij doi curador, la d.ssa Luciana Manzo e ’l dot. Fulvio Peirone, a l’han arcostruì l’ambient ëd Turin ant j’ani fra la promulgassion ëd lë Statut Albertin (4 mars 1848) e l’instaurassion dël prim Parlament italian (18 fërvé 1861).

Costa a l’é na mostra sgnora ’d document, quàder, stampe e fotografìe. A l’é fin-a stàit arcostruìa, ant un pcit plàstich, l’àula andoa ch’as trovavo ij parlamentar; dzorpì a l’é vorsusse arcreé l’atmosfera dla Turin risorgimental con tuti ij sò përsonagi, j’aveniment, le pcite e grande notissie, la vita ’d minca di, la gent comun-a e j’autorità. A-i é pròpi tut, a-i é la Turin dij cavaj e dle caròsse, dij teatro e dël ristorant dël Cambi, ëd le bele tòte e dj’ufissiaj, visadì cola ’d quand che tuti a parlavo piemontèis sensa genesse.

Fra ij document ch’as peulo vëdde miraco ’l pì important, esponù an còpia, a l’é lë Statut ëd Carlo Alberto che, con ij sò 84 artìcoj, a l’avìa dàit un bel andi a la stòria e a l’avìa duvertà l’uss a l’era moderna. Passand dë ’dnans a cost e a d’àutri document ëstòrich, a dissègn, proget e veje fotografìe un a l’ha l’impression ëd marcé ’nt le contrà dla veja capital sabàuda e partessipé a la vita ’d tuti ij di an mes a caròsse e sartin-e, fra sfilade militar e feste dël pòpol.

As peulo nen dësmentié ij quàder che a son ël mojen con ël qual a son rivane nen mach le face e ij portament dij përsonagi dont as parla, ma ’dcò le sene, j’ambient ch’an fan vëdde cola sità che as prontava a passé da capital dël règn a cola dlë stat italian. A manco nen fin-a le caricature publicà dai giornaj coma ’l «Pasquino» a dimostrassion ëd coma la stampa a fussa an camin ch’a dventava un dij pì important ëstrument ëd comunicassion.

Tutun a son ëdcò present, nen an carn e òss, ma an manera virtual, tuti ij senator e ij deputà, vestì scond la costuma dël temp con na muda scura e ’l farfalin. Ëd costi polìtich, bele ch’a sio ëstàit ëd përson-e ’d valor e con un grand impegn social, tanti a son giumai dësmentià e ij so nòm, s’a va bin a resto gropà a quàich via ’d Turin o ’d sitadin-e piemontèise. A l’é për sòn ch’as veul arcordene ambelessì quaidun ch’a l’è restà ’nt la memòria dla stòria, nen tant për esse stàit un rapresentant polìtich an quàich schierament ant ël Parlament, ma për lòn ch’a l’ha lassà coma euvre concrete.

Donca an contrà Barbaroux, al nùmer 32, a ven a arvive col Parlament con tute soe dëscussion, con tuti j’intervent apassionà, tute le lej e ij decret ch’a l’han cudì la chërsùa dlë Stat.

Dzorpì ’d coj ch’a son ëd sicur pì arnomà e ch’a l’han nen dabzògn ch’i vado a gionteje ’d coment, coma Camilo Benso cont ëd Cavour e Massimo d’Azeglio, deputà e Pressident dël Consèj dij Ministr; Giuseppe Verdi, Alessandro Manzoni, senator a vita; Giuseppe Garibaldi e Quintino Sella, Angelo Brofferio, repùblican e aversari ’d Cavour, autor ëd satire polìtiche e sociaj, ma dcò ’d canson, comedie e tragedie.

An mes a coj meno conossù i trovoma ij nòm dë Stefano Castagnoli ’d Chiavari ch’a l’era dventà ministr ëd l’Agricoltura e a j’era angagiasse për la valorisassion ëd j’uve italian-e e ’d conseguenza ’dcò ij vin; Michele Coppino, docent universitari ’d literatura italian-a che, dventà ministr ëd la Pùblica istrussion, a l’avìa portà anans la lege sl’òbligh a l’istrussion elementar a gràtis.

E peui Francesco Crispi, Agostino De Pretis, ch’a son stàit ministr pì che na vira; Francesco De Sanctis, leterà bin avosà e òm con na coltura spantià; Carlo Luigi Farini, médich, përsonagi conossù a l’época e ministr an vàire govern; Alfonso La Marmora, frel d’Alessandro, militar ëd cariera, ministr ëd la guèra ch’a l’avìa partessipà a diverse campagne e ch’a sarìa peui mòrt andasend con la spedission piemontèisa an Crimea; Urbano Rattazzi (che ’l Brofferio a ciamava «Ratass» ant soe canson), avocat, ministr vàire vire e ’dcò pressident dël Consèj; Bettino Ricasoli, fiorentin, a cap ëd vàire ministeri e ch’a l’era savusse sgavigné con fòrsa ’nt la polìtica dël temp; Aurelio Saffi, republican e masinian convint, e anans con tanti, tanti àutri, minca un con dë stòrie përsonaj diferente, vite tribulà e mal fé da vive, an mes a guère e proteste popolar, arvire, ampërzonament, galere dure, evasion famose, condane a l’esili, ma che tuti a l’han dàit sò contribù, pì o meno grand e a soa manera, për porté anans la costrussion ëd l’Italia unìa.

An conclusion costa a l’é na mostra completa e precisa an tuti ij sò aspet, quàich vira fin-a comoventa përchè an consent dë spassëgé ’nt nòstr passà con bel deuit e partessipassion viva, col midem passà che i l’oma studià a scòla fin-a da masnà e che adess i l’oma ’l piasì ’d vëdde e quasi toché dal viv sentendse na frisa ’dcò noi protagonista ’d coj aveniment anlustrà.

A venta ’dcò dì, për la completëssa dj’informassion, che ansema a la mostra a ven smonù un catàlogh ëd 190 pàgine, sgnor d’ilustrassion a color, ch’a l’é guida fedel e indispensàbil për podèj gòdse l’esposission con ël sust e la conossensa përfondùa dai curador; a la fin ëd la vìsita a resta tutun un lìber pressios për qualsëssia biblioteca.