Fonte: “Piemontèis ancheuj”

A la biblioteca dël Consèj Regional dël Piemont a l’é svolgiusse (2011) na mostra ’ntitolà: «Ël Risorgiment sij piat». Costa esposission a l’é stàita cudìa dal colessionista cont Piero Gondolo della Riva, che daspërchiel a l’ha prëstà tre piat con ëd vedùe ’d Turin, tramentre che j’àutri stanteneuv a ven-o da la colession dël prinsi sicilian Gabriele Alliata di Villafranca.

Ij piat donca dovrà come strument nen mach për esse ampinì ’d galuparìe, ma ’dcò për tramandé d’espression artìstiche soasìe ch’a pòrto fin-a ai temp nòstr ij moment ëd n’época stòrica fra le pì ’mportante e che, ant quàder ëd le tante manifestassion organisà për ij 150 ani da l’Unità d’Italia, a rapresento n’ocasion ëspecial për podèj amiré coste pressiosità ràire che normalment a resto ’nt le ca dij sò padron.

A l’é stàita costa na mostra curiosa, orìginala, ch’a conta la granda stòria d’Italia dantorn a la metà dl’Eutsent ant na forma popolar e bel fé da capì. La pì part ëd costi piat a son nen ëd produssion nostran-a përchè a j’ero stàit stampà da ’d manifature fransèise, ma quaidun a son nopà surtì da na fàbrica ’d porslan-e turinèisa con l’intension dë spantié, a pòch pressi, costi piat decorà.

Iv na contoma la stòria përchè a l’é angagianta e a consent ëd duverté na fnestra sla manera ’d vive (ma ’dcò ’d travajé) sì a Turin.

A venta ten-e cont che con la rivolussion fransèisa e la conseguent ocupassion da part dij cusin dël dëdlà dj’Alp, lor-sì a l’avìo sequestrà e portasse via tuta l’argentarìa possìbil al clero, ai nòbij e a la borzoasìa pì sgnora e son, quasi coma na forma ’d reassion a l’avìa favorì la produssion e lë spantiament ëd la siràmica popolar, ch’a costava nen tant e a l’era nen motiv ëd j’aptit ëd j’invasor. Costa idèja, ch’a sarìa prest slargasse a tuta l’Euròpa, un pòch pì ’n pòch meno për ij midem motiv, a l’avìa ’nteressà na bon-a part dij produtor ëd siràmiche dl’época. A l’é bin parèj che doi siràmista fransèis, Dortu e Richard, a j’ero butasse an società con na fàbrica a Caragne, davzin al fium Arve, un pòst assè adat për la lavorassion e la produssion ëd siràmiche vista la presensa dl’aqua coma fòrsa motris.

Për ëd motiv doganaj sj’esportassion ij doi sòcio as trasferìo donca a Turin ant ël 1824 e, dòp d’avèj otnù le «Regie Patenti» da rè Carlo Felice, a arlevavo la veja manifatura dij frej Rossetti con sede sla stra dla Vila dla Regin-a.

Lesend su ’n lìber ëd l’época, «Corografia fisica, storica e statistica dell’Italia e delle sue isole» d’Attilio Zuccagni-Orlandini (1838), as treuvo coste informassion: «Locana offre il feldspato granulare per la fabbrica di porcellana, stabilita dal D. Giovannetti, ed ora continuata dalla Compagnia Dortu e Richard». Ansima a «Curiosità e ricerche di storia subalpina, pubbl. da una società di studiosi di patrie memorie» dël 1879 as les che: «il secreto per la formazione della porcellana e della terra da pipa di cui servivasi la ditta Dortu, Richard e Prelaz, fu depositato li 11 agosto 1829 presso il Tesoriere della Città di Torino».

La dita a l’avìa peui duvertà ’n negòssi an contrà Dòira Gròssa (cola che adess i ciamoma via Garibaldi) pròpi dë ’dnans a la cesa dij Gesuita. Për soa comodità ’l negòssi a vnisìa spostà, ant ël 1833, ant j’anviron ëd contrà dle Gabele.

La manifatura a travajava scond la mòda ’nglèisa ma, con un sistema dë stampagi particolar, a produvìa ij piat anlustrà an mijara d’esemplar e con un pressi assè popolar.

Ant ël 1846 la società Dortu e Richard as rompìa për ëd dzarmonìe fra ij sòcio e a restava ’nt le man ëd Dortu, mentre che Richard a së spostava a Milan për anandié n’àutra asienda (cola ch’a sarìa apress vàire ani dventà la Richard-Ginori). A Turin a seguitava a travajé mach Dortu rivand con soa produssion fin-a al 1863, l’ann ant ël qual l’asienda a sarava j’uss.

Un-a dle particolarità ’nt la produssion turinèisa ’d costi siràmista fransèis a l’era che na bon-a part dij piat ch’a produvìo a j’ero decorà con ëd dissègn e na part dij soget anmortalà a j’ero pròpi ’d vedùe dla sità, dij sò palass pì ’mportant, ëd j’aveniment gropà a le guère d’indipendensa: bataje, armistissi, partensa dij soldà për ël front, la spedission dij Mila ’d Garibaldi e le face ’d Napoleon III, dël rè galantòm Tòjo Emanuel II, Garibaldi e via fòrt.

Donca as peul disse che costa produssion ëd piat, che vist sò cost nen trop elevà a vnisìo catà da le famije sgnore e nen mach, a l’é vnuita a costituì na rapresentassion ëd cola ch’a l’era la Turin ëd coj di guernand-la fin-a a ’ncheuj. Ël fàit ëd conòsse ’dcò na frisa dla stòria ’d cola asienda ’d siràmiche an dà la possibilità ’d rendse cont ëd coma l’industrialisassion, anandiandse da l’artisanà, a s’anviarèissa vers un criteri pì modern ëd gròsse produssion a bass pressi, na sòrt ëd consumism ch’a tacava a ’mbajé l’uss vers cola ch’a sarìa peui dventà, ant ël Neuvsent, la Turin capital dl’industria.

Coj piat, ch’i l’oma apressià bin ësponù ’nt le giojere dla mostra, a j’ero present ant le stagere e ’nt le chërdense dle famije dl’aristocrassìa coma dla borzoasìa e a vnisìo dovrà bele ’dcò mincadì coma piat për ij doss e j’antipast, sensa toché coj dij servissi soagnà dle feste e dle gròsse ocasion.

Alora, visitand n’esposission coma costa as peul nen mach prové l’emossion d’arpassé nòm, figure, leu ch’i l’oma ’mprendù sij lìber dë scòla ansema a la nòstra stòria, ma ’dcò sente na partessipassion pì direta e sempia a coj aveniment d’un sécol e mes passà. Antlora la fotografìa a l’era stàita ’nventà da pòch e nen a la portà ’d tanti, ansi a l’era considerà na sòrt ëd mascheugnerìa, mentre la stòria stampà, nen mach sij feuj ëd giornaj e lìber, ma ’dcò su coj piat andoa ch’as mangiava a intrava con facilità ’nt le ca cissand l’aptit dij grand e la curiosità dle masnà.