Fonte: “Piemontèis ancheuj”

La Mòda ‘nt j’ani vint

Ël guardaròba ’d na sgnora dla bon-a borzoasìa

A Caraj, nen lògn da Coni, ant la sede d’esposission dël Filatoio Rosso as peul visitesse na mostra strasordinaria dedicà a la mòda turinèisa dj’Ani Vint. La mostra a l’è cudìa da la prof.ssa Anna Bondi, docent dë Stòria dël Costum.

Ij visitator a peulo ambelessì dëscheurve la granda ’mportansa ch’a l’ha avù Turin ant la mòda dla prima metà dël Neuvsent, tant da ven-e definìa la capital ëd la mòda italiana (2010).

Ant ël 1893 an Turin a-i ero pì che 200 sartòire titolar d’atelié, 94 modiste e 149 sartor; al prinsipi dël midem sécol (la sità antlora a contava 335.000 abitant), as trovavo pì che 1.000 atelié e le fomné angagià ’nt l’industria dël vestisse a j’ero pì che 20.000. La gròssa ’mpulsion a la sartorìa a l’era anandiasse a la fin ëd l’Eutsent quand ch’a j’ero surtìe le prime industrie ’d manifattura e an particolar për la produssion dij tëssù e dl’abijament.

An Turin a l’avìo duvertà vàire laboratòri avosà ’d lingerìa e majarìa ch’a travajavo gròsse quantità ’d prodòt; an coj ani a nass la majarìa Bevilacqua che a esportava soa produssion ant le colònie ’nglèise e fransèise, ma dzortut ant la Mérica latin-a ’ndoa ch’a vivìo giumaj na bela partìa d’italian emigrà.

Ant ël 1912 a duverta La Merveilleuse ch’a produvìa le famose camisin-e ’d Turin. A l’é pròpi an costi ani che a veno istituìe le grande scòle ’d taj e confession ant le quaj a j’ero formasse d’artisan pì che an piòta che, mersì a soe grande capacità, a l’avìo përfessionà la sartorìa con ëd mijorament ant la produssion ëd diverse asiende. Turin a l’era dventà, dòp ëd Paris, la pì ’mportanta sità d’Euròpa për la mòda e a l’avìa nen ëd concorensa an Italia dzortut për la mòda feminin-a; a l’avìa na clientela nassional e le pì bele e sgnore madame italian-e a vnisìo a Turin për fesse confessioné le veste su misura; fra coste cliente d’élite a-i era la regin-a Margherita e la bela e famosa Franca Florio, miraco la fomna pì eleganta d’Euròpa.

Le cliente ’mportante a tenìo an depòsit ant soa sartorìa ’d fiusa un manchen përsonal con le mzure giuste. Da le sartorìe turinèise a passavo le daime dla Ca Real, fomne dl’àuta borzoasìa e dla finansa, atriss e dòne nòbij ch’a rivavo da minca canton d’Italia. Dòne semper a la mòda che a ostentavo në spatuss ësquisì, ma moderà, scond ël gust piemontèis.

Arcordoma quaidun-a dle grande ca ’d mòda turinèise: De Gasperi, Re Chiantore, Rosa e Patriarca, Isnardon, che a podìo vantesse dël tìtol ëd Fornitor ëd la Ca Real.

Coste ca ’d mòda a organisavo ’d defilé ’nt le principaj sità italian-e e a colaboravo con le dite ’d Paris con dë scambi ’dcò ’d përsonal ch’a l’avìa praticà ’l mësté an chèich atelié ’d Turin. A l’era un época gloriosa e la mòda a dventava ’n fenòmen fondamental për l’economìa dla sità, dzortut për ël grand nùmer ëd fomne specialisà ’nt ël camp: le famose sartin-e; fra coste le pì brave, dòp d’un longh temp da ’mprendisse, as butavo për sò cont e a dventavo parèj padron-e ’d na pcita sartorìa.

La sartorìa turinèisa a l’ha dàit un grand contribù a l’emancipassion feminin-a e a l’ha dàit na neuva dignità a la fomna ch’a travaja, a l’ha creà na neuva identità për le fijëtte che, da dódes a vint ani as dedicavo, con ëd turnassion ëd le vire da crasé longhe 12 o 14 ore ’d travaj, a costa atività për la veuja ’d podèj seurte da la miseria e da le difficoltà ’d tuti ij di.

Nòstre sartin-e a l’avìo semper na soa elegansa coma soe cliente, a portavo ’l caplin e bin volënté as compagnavo con jë student; da cost ambient na frisa romàntich a nassìo le feste dle Catlinëtte ch’a vnisìo arlegrà da jë student universitari con ij so cant e sò capej colorà . A j’ero le sartin-e d’Addio Giovinezza d’Oxilia e Camasio.

Ant j’Esposission ëd la Mòda dël 1928 e dël 1932 Turin a conferma torna sò prestis coma capital ëd la mòda. Ant ël 1933 La Merveilleuse, ant la neuva sede ’d contrà Cavour, a dà travaj a bin 800 dipendent Ant ël 1937 ël regista Alessandro Blasetti, con la senegiatura ’d Mario Soldati, a ambienterà ’l film Contessa di Parma pròpi ’nt le sartorìe turinèise.

Ambelessì a Caraj a son butà an esposission ëd veste rafinà ch’a rapresento ’l model ëd lòn ch’a dovìa avèj na dòna dla bon-a borzoasìa turinèisa, semper atenta a le novità ’d na mòda e d’un lusso sensa spatuss. A son anlustrà ij modej e la creatività d’un época e le veste për minca ocasion ëd la giornà, ëd quand che a Turin as prontavo j’àbit për le sèire al Teatro Regio o për ël Carignan, për ij dòp-disné da Baratti&Milano, për j’arseiviment a Vila Gualin o për ij viagi ’d rapresentansa a lë strangé ant le vàire ocasion ëd vita social e mondan-a.

A l’é n’época ’d grande rivolussion ant l’abijament feminin, le fomne a s’anteressavo adess dë spòrt, d’automòbij, ëd cavaj, ëd viagi; tut a l’era moviment, tut a l’era na conquista. La mòda dël mantel për ël di e për la sèira, ëd le sede stampà a fior e dle veste da bal, dai cotin vaporos a le vestin-e ’d pann Lenci për le citin-e. A l’é ’l trionf ëd la sartorìa e d’un mësté ch’a l’ha dàit a Turin ël nòm e ’l tìtol ëd capital ëd la mòda (vist che l’àutr a l’avìa përdulo a favor ëd Firense prima e ’d Roma peui).